Anke Siegers: “Stop met plannen maken voor anderen”

Posted on 08-02-2016 in Nieuws, Topbericht, Zorg & Welzijn

Samen besluiten wat er nodig is om de situatie te verbeteren. Pas dan zijn mensen bereid om hier verantwoordelijkheid voor te nemen. Het klinkt simpel maar het is een kanteling in denken en de manier van werken in het sociale domein. Organisatiepsycholoog Anke Siegers heeft hiervoor een nieuwe aanpak ontwikkeld: de Nieuwe Route. “Mensen willen niet meer dat anderen voor hen bepalen.”

“Zijn er nog andere mensen die je kunnen helpen? Deze vraag wordt gebruikelijk gesteld aan mensen die bij de gemeente aankloppen voor hulp. Niet de vraag: Zijn er andere mensen die het belangrijk vinden dat het beter met je gaat en die willen meedenken? Ambtenaren vinden het moeilijk om deze laatste woorden uit te spreken.” Het gesprek is nog maar net begonnen en Anke Siegers probeert aan de hand van plaatjes uit een lezing op haar telefoon uit te leggen wat er volgens haar gaande is. Ze wil ervoor waken dat het een theoretisch betoog wordt, maar gelukkig heeft ze genoeg praktijkvoorbeelden voorhanden. Ze praat met gemeentebesturen, begeleidt ambtenaren en mensen die werkzaam zijn bij een zorg- of welzijnsorganisatie en ze geeft trainingen over de transformatie in het sociale domein die volgens haar hard nodig is. Daarnaast begeleidt ze in de praktijk grote besluitvormingsbijeenkomsten.

We stevenen af op maatschappelijke burn-out
Anke Siegers wil het besluitvormingsproces kantelen. Omdat we vastlopen in het huidige systeem of omdat we nieuwe dingen op een traditionele manier willen organiseren. En dat werkt niet. “Het is niet zo dat de zorg niet goed is; de route ernaar toe deugt niet. We hebben veel tijd en geld gestoken in het bedenken van technieken en methoden om hulp te bieden. We zijn vergeten hoe groot de invloed van de sociale omgeving van de cliënt is: 40 procent. Ook vragen als: wie is de persoon waar het om gaat, wat wil hij, hoe staat hij in het leven, zijn belangrijk. Als we zo doorgaan, steven we af op een maatschappelijke burn-out.”
Siegers is aangesloten bij de beweging Nederland Kantelt, een groep mensen die werkt aan een maatschappij waarin we gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor duurzame energie, gezond voedsel en mensgerichte zorg.

Kanteling waarin mensen en samensturing centraal staan
Anke Siegers werkte onder meer als regiomanager van de Eigen Kracht Centrale (zorg ervoor dat burgers zelf aan zet zijn in plaats van het bedenken van oplossingen voor burgers, red.) toen zij samenhang begon te missen in dat wat ze deed. “Voor mijn gevoel klopte het niet. Iedereen was bezig in zijn eigen organisatie. Ik wilde een beweging tot stand brengen. Ik noem het de Nieuwe Route, gebaseerd op onder andere de transitietheorie, die moet leiden tot een transformatie in het sociale domein. Het gaat om een kanteling waar niet langer de organisatie en efficiëntie centraal staan, maar de mens en samensturing.”

Eigenaarschap en samensturing zijn belangrijk
De rode draad van haar boodschap is: het gaat om eigenaarschap en samensturing.
“Mensen voelen zich in de manier waarop we de maatschappij nu hebben georganiseerd, niet gehoord. Ze hebben niet het gevoel dat ze eigenaar zijn van dat wat er om hen heen gebeurt. Kijk maar naar de discussie over de opvang van vluchtelingen. Betrokkenen missen regie en hebben het idee dat andere mensen over hen beslissen. Dat accepteren burgers niet meer. De echte transitie die moet plaatsvinden, is het eigenaarschap teruggeven aan mensen om wie het gaat. Dat is een machtsverschuiving. Het is een forse omslag, vergelijkbaar met die van de Industriële Revolutie.”

Het verval van het keukentafelgesprek
Hoe ziet in uw gemeente het keukentafelgesprek eruit? Deze vraag stelt Anke Siegers tijdens gesprekken en workshops. Dat doet ze omdat ze vindt dat deze gesprekken hun bedoeling hebben verloren. “We zijn de verbinding kwijtgeraakt, de omgeving is er niet meer bij betrokken, we hebben er markttermen overheen gegooid. Het moest efficiënter, doelmatiger en minder geld kosten. Door gebrek aan tijd, geld en goed opgeleide medewerkers gebeuren de keukentafelgesprekken uiteindelijk telefonisch of gemeenten laten hun burgers naar kantoor komen.”
Siegers laat drie plaatjes zien: de oude route: hulpverlening maakt plan en voert dat samen met zorgvrager uit, de omgeving is niet betrokken. De doodlopende route: hulpverlening en zorgvrager maken plan, samen met omgeving wordt plan uitgevoerd, de omgeving wordt ingezet als uitvoerder. Haar voorstel: de Nieuwe Route. Dat houdt in: maak de omgeving mede-eigenaar door hulpverlening, zorgvrager en omgeving samen te laten besluiten over wat er nodig is. De zorgvrager, omgeving en – waar nodig – hulpverlening voeren daarna het plan uit.

Alle machtsmiddelen zitten aan één kant
Wat is beter aan de nieuwe route? “Bij de oude route is het netwerk, de omgeving niet betrokken. Het systeem verwijst naar zichzelf. Ook bij de route die ik doodlopend noem, zien we dat er sprake is van een ongelijkwaardige situatie. De cliënt is afhankelijk, de hulpverlening heeft de kennis en beslist over de toegang tot hulp of ondersteuning. Zo is het systeem: alle machtsmiddelen zitten aan één kant en de burger, de hulpvrager is machteloos. Daar komt bij dat onderzoek heeft uitgewezen dat mensen die al langere tijd in een stresssituatie zitten, geen overzicht hebben, geen bandbreedte om in hun eentje besluiten te nemen over de langere termijn. Nog iets anders: mensen willen geen plannen van anderen uitvoeren. Ze vinden iets van de situatie, willen daarom meedenken en voelen zich dan betrokken. Dat heeft vaak als bij-effect dat ze ook iets willen doen. Hier zit de machtsverschuiving: de betrokkenen zijn samen eigenaar van het plan in plaats van de hulpverlening. Mensen worden gevraagd mee te denken en samen te besluiten in plaats van mee te helpen om het plan van een ander uit te voeren.”

We gaan het begrip sociaal netwerk anders definiëren
Dit is een nieuwe aanpak voor een gemeente en degenen die het moeten uitvoeren. “Er moet een andere vraag gesteld worden: Wie vindt het belangrijk dat deze situatie verbetert? We gaan het begrip sociaal netwerk anders definiëren. Dat zijn niet alleen familie, vrienden, buren of mantelzorgers. Dat kunnen ook andere mensen zijn, een grote kring van mensen. Stel dat een kind in de klas wordt gepest. Om dat te stoppen, willen ook de ouders van andere kinderen erbij betrokken worden. Zij zijn degenen die horen van hun kind dat het geen leuke dag heeft gehad op school, want er wordt iemand gepest in de klas. Dus zij willen ook dat deze situatie verbetert.”

Je moet lef hebben
Deze innovatie wil Anke Siegers in gang zetten en ze begrijpt dat dit beangstigend kan zijn. “Vaak denken mensen dat ze het niet goed hebben gedaan en dat het aan hen ligt. Dat is niet zo, het ligt aan ons systeem.” Siegers leert hulpverleners hoe ze een dergelijk netwerkgesprek kunnen organiseren. “Als ik praat met gemeenteambtenaren of organisaties zeggen ze vaak dat ze al op deze manier werken. Maar als ik doorvraag ligt het toch iets anders. Ik laat hen eerst in een denkexperiment, een oefening, ervaren hoe het kan. Een keukentafelgesprek is wat anders dan een kringgesprek met twintig mensen. Je moet lef hebben, je nek durven uitsteken. Je moet kunnen omgaan met groepen en kennis hebben van groepsdynamiek en conflictenbemiddeling. Ook de gemeenten moeten hun werkprocessen aanpassen. Er zijn nu gemeenten die bewust mensen op deze kwaliteiten gaan aannemen.”

Samen eigenaar van plan leidt tot regie en begrip
Belangrijk is dat professionals de ruimte en het vertrouwen krijgen. Ze zijn nu te veel gebonden aan regels en procedures. “Het betekent dat je soms genoegen moet nemen met een plan dat je misschien minder veilig vindt. Maar het is dan wel een plan waar iedereen achter staat en waar ze zich bij betrokken voelen. De betrokkenen zijn samen eigenaar van de situatie geworden. Dan ontstaat samenredzaamheid, op basis van eigen regie, gelijkwaardigheid en wederkerigheid. Als je kennis deelt over iemands situatie, begrijpt waarom iemand uit frustratie ineens boos wordt, of de vuilnisbak niet op tijd buiten zet, ontstaat er een basis om samen oplossingen te zoeken. Dan krijg je een gedragen plan.”

Pleidooi voor situationele ketensamenwerking
Wil je een kanteling dan moet je voorop lopen. Dat heeft Anke Siegers zelf ervaren. Ze pleit voor het investeren in de leefwereld in plaats van in nog meer ketensamenwerking. Preciezer gezegd: “Ik pleit eigenlijk voor situationele ketensamenwerking. Dus om een situatie heen en op vraag van én met de betrokken. Niet vast georganiseerd in bijvoorbeeld een sociaal teamoverleg.”
Diverse gemeenten werken al volgens de nieuwe aanpak. Ook VWS is enthousiast.
Siegers: “Wees je er bewust van dat de mensen om de cliënt of de situatie heen betrokken zijn. Deze mensen passeer je als je vóór hen een plan maakt. Hou dus op met plannen maken voor andere mensen. Neem de regie niet over. Het is zelfs kapitaalvernietiging als je geen gebruik maakt van de kennis en betrokkenheid van de mensen.”

Een paar tips voor gemeenten en professionals in het sociale domein
• Richt je op meedenken in plaats van op uitvoeren
• Ontwikkel een andere visie op het begrip ‘sociaal netwerk’
• Werk vanuit waarden in plaats van regels en protocollen
• Creëer een veilige omgeving voor de professionals
• Deel goede ervaringen: intern, met burgers en andere gemeenten

Tips van professionals zelf
• Neem burgerinitiatieven niet over
• Samen besturen scheelt werk op lange termijn
• Laat mensen zelf een oplossing aandragen en faciliteer deze
• Heb vertrouwen in jezelf, alle betrokken en het plan

Corina de Feijter

Anke Siegers heeft een eigen website: datishelder.com. Er staan filmpjes en factsheets op over haar ideeën en de Nieuwe Route.

Volg ons