Trappenburg: “Wij moeten bedenken hoe we zorginnovaties naar de markt brengen”

Posted on 26-02-2019 in Actueel, Nieuws, Serie Zelfmanagement, Topbericht, Zelfmanagement

Jaap Trappenburg: “Bevorderen van zelfmanagement heeft te weinig resultaat.”

Met één been diep in de wetenschap en het andere in de ict en businessmodellen. Zó wil Jaap Trappenburg laten profiteren van wetenschappelijk onderzoek naar hoe je kunt leren omgaan met een chronische aandoening. “Ik streef naar zoveel mogelijk gezondheidswinst bij COPD-patiënten.”

Gezondheidsonderzoeker Jaap Trappenburg windt er geen doekjes om. “Bevorderen van zelfmanagement van patiënten is een moeilijk en professionals zijn er nog niet altijd goed in geschoold.” Jaren van onderzoek naar het bevorderen van zelfmanagement hebben volgens hem aangetoond dat inspanningen op dit gebied nog te weinig resultaten hebben.

“In de Verenigde Staten en Canada bestaan intensieve programma’s voor zelfmanagementondersteuning die effectief blijken. In ons land gebruiken we die nog niet. Hier beperken we ons tot afgezwakte versies hiervan door over de reguliere begeleiding van chronisch zieken een sausje van zelfmanagementondersteuning te gieten.”

ZonMw financierde onderzoekslijn Tailored Self-managemenT & E-health, kortweg TASTE. Trappenburg zette deze onderzoekslijn op omdat zelfmanagementondersteuning wisselend werkt. “De effecten wisselen bijvoorbeeld per ziekte, per interventie en tussen verschillende populaties patiënten. Daarom wilden we binnen TASTE niet wéér een zelfmanagement-interventie ontwikkelen, maar terug naar de basis: wat werkt bij wie wel of niet?”

Ingewikkelde wetenschappelijke exercities
Het TASTE-team bestond uit samenwerking tussen het Centrum voor Verplegingswetenschap (UMC Utrecht /Hogeschool Utrecht) en vooraanstaande onderzoekers uit binnen- en buitenland. De onderzoekers analyseerden bestaande onderzoeksdata uit vooral buitenlandse gerandomiseerde studies. “De resultaten van deze in vakjargon genoemde ‘meta-analyses, haalden de toptijdschriften op hun werkterrein”, aldus Trappenburg.

Soms werkt het echt niet
Toch was de boodschap enigszins teleurstellend: de effectiviteit van zelfmanagementondersteuning laat zich lastig meten. Zelfmanagementondersteuning is namelijk een containerbegrip: er valt van alles onder. En in bepaalde omstandigheden, zo weet Jaap Trappenburg inmiddels zeker, werkt het écht niet. “Zo zijn er mensen met hartfalen die neerslachtig of depressief zijn. Als je dán begint met zelfmanagementondersteuning is de kans aanzienlijk dat het niet gaat werken. Sterker nog: de gezondheid van deze groep patiënten bleek beter als zij geen zelfmanagementondersteuning kregen. Niet of nog niet aanbieden is voor deze groep de betere keuze.”
De meta-analyses naar effecten van zelfmanagementondersteuning bij COPD gaven minder duidelijke resultaten.

Snel en oppervlakkig
Als volgende stap zochten de Utrechtse onderzoekers uit met welk succes praktijkondersteuners (poh’s) in ons land momenteel zelfmanagementondersteuning verlenen. “Die ondersteuning is in het huidig zorgmodel helaas te kort, te divers en te oppervlakkig”, constateert onderzoeksleider Trappenburg uit de analyse van honderden consulten. “De poh of praktijkverpleegkundige heeft per COPD-patiënt tweemaal per jaar een halfuurtje. Daarin moet van alles gebeuren – er blijven slechts enkele minuten over voor zelfmanagementondersteuning. Terwijl je echt gedragsveranderingstechnieken moet inzetten, met de patiënt doelen moet stellen, die moet nastreven en de afstand tot het doel moet meten. Daarvoor is te weinig ruimte, te weinig tijd en zijn er helaas ook te weinig skills.”

Terug naar de basis: wat werkt bij wie wel of niet bij zelfmanagementondersteuning 

Vooruitgang onder verpleegkundigen
TASTE ging uiteindelijk zelf ‘met de voeten in de klei’ op zoek naar effectieve gedragsbevorderende interventies. Zo is in een vergelijkende studie onderzocht in hoeverre poh’s mensen met cardiovasculair risico méér kunnen aanzetten tot bewegen. De onderzochte interventie bestond uit een zorgvuldig ontwikkeld trainingsprogramma bestaande uit bewezen effectieve gedragsveranderingstechnieken in combinatie met het verstrekken van een stappenteller. “Er waren subtiele, niet erg uitgesproken effecten. Waarschijnlijk had dat deels te maken met de opzet: de controlegroep die geen trainingsprogramma volgde, kreeg tijdens het onderzoek ook tijdelijk een stappenteller en ging daardoor eveneens aanzienlijk meer bewegen. De verpleegkundigen in de studie boekten echter sterke vooruitgang in het vormen van gedrag bij patiënten. In dat opzicht sloot de studie niet aan bij hoe dat in de dagelijkse praktijk werkt: de poh’s konden 3 consulten vrij dicht op elkaar plannen. Die mogelijkheid hebben ze normaal gesproken niet. Vandaar dat we zorgverzekeraars oproepen verpleegkundigen in de eerste lijn meer invloed te geven op flexibele planning en op de inhoud van consulten.”

Longaanval-app
“Een andere onderzoekslijn betrof patiënten met COPD. Ook daar hebben eerstelijnsverpleegkundigen weinig contacttijd om mensen aan te zetten tot gedragsverandering. Wat als ze een deel van hun werk kunnen vervangen door digitale technologie, die los is van tijd en plaats? Met modules die je op maat inzet? We hebben in vier jaar tijd een app ontwikkeld die mensen ondersteunt bij het voorkomen of de-escaleren van een longaanval. De app is gebaseerd op bijna 10 jaar wetenschappelijk onderzoek naar gedrag en zelfmanagement bij een longaanval, hij past in het zorgprotocol en zorgpad en is in lijn met percepties en wensen van COPD-patiënten.”

Innovatie naar de markt brengen
Voor het ontwikkelen van de app wonnen de onderzoekers de Ureka Mega Challenge van het UMC Utrecht. “Dat was niet alleen te danken aan de kans dat de app werkt en dat COPD-patiënten die daadwerkelijk zullen gebruiken, maar ook aan ons businessplan. We willen dat de app, die wetenschappelijk goed is onderbouwd, gebruikt gaat worden en grote groepen patiënten bereikt. Pas dán kan deze impact hebben voor patiënten en verpleegkundigen ondersteunen in hun werk. Er ligt een prototype, er zijn partijen die de app verder willen ontwikkelen. Ik ben van mening dat om zo’n nieuwe technologie in de praktijk te brengen, te kunnen opschalen en dóórontwikkelen, er iemand moet zijn die de innovatie commercialiseert. Een universiteit kan geen eigenaar zijn van zo’n app. Ik vind het onze plicht als onderzoekers om de kans op implementatie te vergroten door, al bij de ontwikkeling, na te denken hoe de innovatie naar de markt is te brengen. Hiervoor moet je als wetenschapper over je eigen schaduw durven stappen. Een businessmodel misstaat echt niet in een proefschrift. Verplegingswetenschap kan op deze manier veel bijdragen aan de toekomst van de zorg. Want e-health kan en gaat veel voor de zorg betekenen.”

Bekijk ook het animatiefilmpje op de homepage van ZorgenZ (rechterkolom).

Dit interview is verschenen in de artikelenreeks van ZonMw-programma Tussen Weten en Doen. Deze reeks geeft een impressie van de onderzoeksresultaten en hoe deze jou als verpleegkundige of verzorgende helpen om je professioneel handelen te blijven ontwikkelen.
Zie op ZorgenZ ook de interviews in deze reeks met:
Hoogleraar Ouderenzorg Jan Hamers: ‘De zorg veranderen kan erg uitdagend zijn’
Senior docent Verpleegkunde Betsie van Gaal: ‘Verpleegkundigen hebben belangrijke rol bij e-health’
Programmamanager NURSE-CC AnneLoes van Staa: ‘Zelfmanagement ligt op het snijvlak van ziekte en het dagelijks leven’

Zie het CV van Jaap van Trappenburg

Volg ons