Ethische dilemma’s bij zelfmanagementondersteuning

Posted on 29-05-2017 in Nieuws, Serie Zelfmanagement, Topbericht, Zelfmanagement

Datum: 29 mei 2017

Hester van de Bovenkamp (links) en Jolanda Dwarswaard

HESTER VAN DE BOVENKAMP EN JOLANDA DWARSWAARD OVER ZELFMANAGEMENT – De nadruk in de gezondheidszorg ligt steeds meer op zelfmanagement. Met een actieve rol voor patiënten, in een gelijkwaardige relatie met de zorgverlener. Het klinkt in theorie mooi, maar wat als de waarde van een patiënt botst met die van een zorgverlener? Dat komt regelmatig voor, zo blijkt uit onderzoek. Dat heeft geleid tot een handreiking voor verpleegkundigen: “Ethische dilemma’s bij zelfmanagementondersteuning.”

Hester van de Bovenkamp, universitair hoofddocent iBMG en Jolanda Dwarswaard, senior onderzoeker Kenniscentrum Zorginnovatie, hebben het onderzoek naar ethische dilemma’s bij verpleegkundigen gedaan en de handreiking opgesteld. Ze vormen een prima combinatie, omdat hun expertises goed op elkaar aansloten. Hester had reeds ervaring met patiëntenparticipatie vanuit het perspectief van de patiënt en Jolanda juist vanuit het perspectief van de beroepsethiek van zorgprofessionals.

Verschillende waarden
De call van ZonMw voor het programma Ethiek en Gezondheid kwam voor hen op het juiste moment. Jolanda: “Zelfmanagement wordt gebracht als een ‘hoera-woord’: dé oplossing voor een aantal problemen in de zorg, terwijl de praktijk veel gecompliceerder is. Sommige waarden kun je niet stapelen.” Hester vult haar aan. “Verpleegkundigen moeten patiënten ondersteunen bij zelfmanagement en participatie. Daarvoor zijn een aantal interventies ontwikkeld. Maar daarmee ben je er niet. De patiënt kan een keuze maken die tegen de professionele normen van een zorgverlener ingaat. Accepteer je dat als verpleegkundige dat dan als autonome keuze? Hoe ver mag en kan je als zorgverlener gaan in het overdragen van de autonomie aan de patiënt? Het is niet zo dat participatie de enige waarde is in de zorg. Zorgverleners hebben ook verantwoordelijkheid ten aanzien van de veiligheid van de zorg, het gebruik van richtlijnen en protocollen. Participatie en zelfmanagement zijn prachtige missies, maar het is noodzakelijk in het beleid deze complexiteit te erkennen en zorgverleners ondersteuning te bieden om daarmee om te gaan.”

Een dilemma kent niet één pasklaar antwoord

Jolanda komt een ander voorbeeld: “Een patiënt kan er ook voor kiezen om juist niet te participeren, niets te willen doen met zelfmanagement en de zorg over te laten aan zorgverleners. Daar sta je dan met je poging tot zelfmanagementondersteuning. Inmiddels komt er meer aandacht voor het feit dat niet iedereen kan participeren. Het laatste rapport van de WRR heeft dat als thema.” Peinzend: “maar misschien komen de lastigste dilemma’s juist voor bij patiënten die stevig inzetten op zelfmanagement. Dat is nog steeds een onderbelichte kant. Zij kunnen keuzes maken die in de ogen van een verpleegkundige niet goed zijn, bijvoorbeeld omdat ze de gezondheid schade kunnen berokkenen. Kan je dat als verpleegkundige accepteren en er in meegaan?”

Reflectie
In het onderzoek hebben beide dames tal van verpleegkundigen gesproken. Daarbij kwam een groot aantal dilemma’s naar voren: iedere verpleegkundige loopt er wel eens tegenaan. Hester: “De botsing autonomie versus professionele normen kwamen we veel tegen. Bij deze ethische dilemma’s zijn er meerdere waarden die tegelijkertijd een tegengestelde actie vereisen. Opvallend is echter dat verpleegkundigen weliswaar dergelijke dilemma’s regelmatig tegenkomen, deze ook goed kunnen benoemen, maar dat ze over het algemeen deze niet expliciet bespreken met collega’s. Er is niet altijd tijd en ruimte voor reflectie.”

“Dat is ook de reden waarom we deze handreiking hebben opgesteld”, verklaart Jolanda. “We noemen een aantal casussen en tonen aan dat er niet één pasklaar antwoord is en niet één enkele goede weg. Wel is het steeds van belang om het dilemma expliciet te maken, er met de patiënt over te speken en er over na te denken.”

Zorgverleners hebben ruimte nodig voor reflectie

Complexiteit 
Zorgverleners vinden het prettig om te reflecteren, hebben de onderzoekers ervaren. “Uiteraard moet een zorgverlener ook handelen,” stelt Hester, “maar het is van belang dat zorgorganisaties zien dat die complexiteit speelt en dat ze zorgverleners ruimte bieden voor reflectie. Hoe te handelen is altijd afhankelijk van de specifieke situatie. In de handreiking staan vijf voorbeelden die voor veel verpleegkundigen herkenbaar zijn. We duiden welke waarden er botsen en laten het belang zien van het maken van verschillende afwegingen in verschillende gevallen. We hopen dat deze handreiking verpleegkundigen helpt om hier in de praktijk beter mee om te gaan.”

Zelf lezen 
De handreiking voor verpleegkundigen “Ethische dilemma’s bij zelfmanagementondersteuning” van Jolanda Dwarswaard en Hester van de Bovenkamp kunt u hier downloaden.

Zelfmanagement in De Eerstelijns en op ZorgenZ
Dit is de zevende aflevering van een serie rond thema’s waarin we verschillende aspecten van zelfmanagement verkennen. Naast verdiepende publicaties in het magazine De Eerstelijns verschijnen online op ZorgenZ artikelen met een meer praktisch karakter. ZonMw deed de afgelopen jaren onderzoek, zette ontwikkelprojecten in gang en wil de resultaten onder de aandacht brengen van eerstelijnszorgverleners en -bestuurders.  De beschreven handreiking is ontwikkeld binnen de onderzoekslijn NURSE-CC, gefinancierd vanuit het ZonMw-programma Tussen Weten en Doen. Lees hier meer. Meer informatie en artikelen vindt u op de ZonMw-website: www.zonmw.nl/zelfmanagement.

Gerda van Beek

Serie Zelfmanagement
-1- Van gestandaardiseerde zorg naar persoonlijk maatwerk – interview met Jan Joost Meijs – op 7 februari 2017 op Zorgenz
-2- Terug naar het individuele gesprek – interview met Corné van Asten – op 21 februari 2017 op Zorgenz
-3- In de haarvaten van de organisatie – interview met Mariëlle Nellen – op 13 maart 2017 op Zorgenz
-4- Bouwstenen ouderenbeleid: Verzilver uw gemeente – interview met Vivien van Geen en Elisabeth Vreede – op 29 maart 2017 op Zorgenz
-5- App voor zeer jonge mantelzorgers – interview met Dominik Sieh – op 24 april 2017 op Zorgenz
-6- Nightwatch waarschuwt bij epilepsieaanvallen – interview met Frans Leijten – op 9 mei 2017 op Zorgenz